حضرت فاطمه معصومه(س) در اول ذیقعده 173 در مدینه منوره چشم به جهان گشود. پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر (ع) و مادر گرامی اش نجمه خاتون است. او از کودکی تا جوانی تحت تربیت پدر بزرگوارش و برادر مکرّمش حضرت رضا(ع) قرار داشت و در علم و تقوا و پاسخ به پرسش های مراجعان به مقامی رسید که مدال افتخار فداها ابوه از پدر خود دریافت داشت. بعد از ورود حضرت رضا (ع) به مرو آن حضرت نامه ای را به وسیله یکی از غلامان خویش برای خواهرش فرستاد که با رسیدن نامه، بلافاصله فاطمه معصومه(س) آماده سفر گشت. آن حضرت در سال 201 هجری به همراه پنج تن از برادران (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزادگان و کنیزان روانه خراسان شدند.

هنگامی که موکب حضرت معصومه(س) به ساوه رسید، عده ای از دشمنان اهل بیت، به اشاره مأمون عباسی راه را بر آنان بستند و در یک درگیری نابرابر، تمام برادران و بیشتر همراهان او به شهادت رسیدند و حضرت معصومه(س) بر اثر شدّت تألمات و بنا بر قولی بر اثر مسمومیت بیمار گشت.

در روز 23 ربیع الاوّل 201 هجری فاطمه معصومه(س) وارد قم شد و ناقه حضرت در محلی که امروز به نام میدان میر نامیده می شود، زانو به زمین زد و این افتخار نصیب موسی بن خزرج ، بزرگ اشعریان، شد تا هفده روز میزبان دختر، خواهر و عمه امام باشد.

آن بانو سرانجام در روز دهم ربیع الثانی 201 هجری از دنیا رحلت کرد و با تجلیل فراوان مردم قم، و به وسیله دو فرد ناشناس، به خاک سپرده شد.

كريمه اهل بيت

حضرت معصومه(س) در زبان دانشمندان و فقيهان گران قدر شيعه، به لقب «كريمه اهل بيت» ياد مي شود. از ميان بانوان اهل بيت، اين نام زيبا تنها به آن حضرت اختصاص يافته است. بر اساس روياي صادق و صحيح نسب شناس گرانقدر، مرحوم آيت ا... مرعشي نجفي، اين لقب از طرف امام صادق(ع) بر حضرت معصومه(س) اطلاق شده است. در اين رؤيا، امام صادق(ع) به آيت ا... نجفي كه با دعا و راز و نياز، تلاش پيگيري را براي يافتن قبر مطهر حضرت زهرا(س) آغاز كرده، خطاب فرمود: برتو باد به كريمه اهل بيت.

شفيعه روز جزا

بالاترين جايگاه شفاعت، از آن رسول گرامي خدا(ص) است كه در قرآن كريم، از آن به «مقام محمود» تعبير شده است. علاوه بر اين، دو تن از بانوان خاندان رسول مكرم خدا(ص)، شفاعت گسترده اي دارند كه مي تواند همه اهالي محشر را فرا گيرد. اين دو بانوي عالي قدر، صديقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا(س) و شفيعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه(س) هستند. در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا(س) همين بس كه شفاعت، مهريه آن حضرت است و به هنگام ازدواج، پيك وحي طاقه ابريشمي از سوي پروردگار آورد كه در آن، جمله «خداوند مهريه فاطمه زهرا را شفاعت گنهكاران از امت محمد(ص) قرار داد»، اين حديث از طريق اهل سنت نيز نقل شده است. پس از فاطمه زهرا(س) از جهت گستردگي شفاعت، هيج بانويي به شفيعه محشر، حضرت معصومه(س) نمي رسد. بر همين اساس است كه حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «با شفاعت او، همه شيعيان ما وارد بهشت مي شوند».

عالمه غير معلمه اي ديگر

حضرت معصومه(س) در خانداني كه سرچشمه علم و تقوا و فضايل اخلاقي بود، پرورش يافت. پس از شهادت پدر بزرگوار آن بانوي گرامي، فرزند ارجمند آن امام، حضرت رضا(ع) عهده دار امر تعليم و تربيت خواهران و برادران خود شد و مخارج آنان را نيز متكفل گرديد. در اثر توجهات زياد آن حضرت، هر يك از فرزندان امام كاظم(ع) به مقامي والا دست يافتند و زبانزد همگان گشتند. «ابن صباغ ملكي» در اين باره مي گويد: «هر يك از فرزندان ابي الحسن موسي معروف به كاظم، فضيلتي مشهور دارد». بدون ترديد، پس از حضرت رضا(ع) در ميان فرزندان امام كاظم(ع)، حضرت معصومه(س) از نظر علمي و اخلاقي، والامقام ترين آنان است. اين حقيقت از اسامي، لقبها، تعريفها و توصيفاتي كه ائمه اطهار(ع) از ايشان نموده اند، آشكار است و اين حقيقت روشن مي سازد كه ايشان نيز چون حضرت زينب(س) «عالمه غير معلمه» بوده است. آنچه مسلم است اينكه، در ميان فرزندان امام كاظم(ع) پس از حضرت رضا(ع)، حضرت معصومه(س) از نظر علمي و اخلاقي، والا مقام ترين آنان است. اين حقيقت از اسامي و القاب و تعريفها و توصيفهايي كه ائمه اطهار(ع) از وي نموده اند، هويداست و با توجه به اين حقيقت كه ارتباط تنگاتنگ و غير قابل انفكاكي ميان تهذيب نفس و طي مدارج اخلاقي و عرفاني و حصول علوم اصيل الهي و حكمت وجود دارد، مي توان به رتبه و مقام علمي غيرقابل توصيف حضرت معصومه(س) پي برد و به اين نكته واقف گشت كه ايشان نيز چون حضرت زينب(س) عالمه غير معلمه بود.