إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ (آل عمران/۱۹۰) الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (آل عمران/۱۹۱) به یقین در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، نشانه هاى (روشنى) براى خردمندان است. (۱۹۰) کسانى که خدا را ایستاده و نشسته، و در حالى که بر پهلو خوابیده اند، یاد مى کنند; و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند; (و مى گویند:) پروردگارا! اینها را بیهوده نیافریده اى; منزّهى تو! ما را از عذاب دوزخ، نگاهدار. (۱۹۱)

شب یلدا یا شب چله از لحاظ علم نجوم اول زمستان و برابر با انقلاب زمستانی است که یکی از روزهای ۲۱ یا ۲۲دسامبر میلادی رخ می‌دهد. خورشید در حرکت سالیانه خود در اول زمستان در جنوبی ترین نقطه شرق طلوع کرده و در جنوبی ترین نقطه غرب غروب می‌کند و با کم شدن زاویه حرکتی خورشید در آسمان در این زمان ما در نیمکره شمالی شاهد بلندترین شب سال و کوتاه ترین روز سال هستیم، چرا که مدار حرکت زمین با دایره البروج 23/5 درجه اختلاف دارد و در نقطه انقلاب زمستانی زمین به پایین‌ترین حد خود و بیشترین اختلاف با مدار دایره البروج می‌رسد که 23/5– درجه است.

نحوه تابش شعاعهای خورشید به سطح زمین در اول تابستان و اول زمستان

ولی از انقلاب زمستانی و یا شب چله به بعد خورشید از جنوبی ترین نقطه شرق و غرب فاصله گرفته و کم کم به نقطه شرق و غرب نزدیک شده تا اعتدال بهاری‚ که البته در این زمان شب و روز برابر است.
انحراف 23/5 درجه‌ای محور چرخش زمین نسبت به حالت عمود بر صفحه مدار آن عامل اصلی تفاوت طول شب و روز در روزهای مختلف سال است. این انحراف سبب می‌شود از دید ناظران زمینی خورشید در روزهای مختلف سال مسیر متفاوتی را در آسمان طی کند و در روزهای منتهی به زمستان نیمکره شمالی، خورشید کوتاه‌ترین مسیر ممکن را از دید ناظران نیمکره شمالی زمین بالای افق طی می‌کند.

باید توجه کرد که در این بازه زمانی پرتوهای خورشید در نیمکره‌ شمالی با زاویه کمتری نسبت به افق به سطح می‌تابند و خورشید نیز ارتفاع کمتری از افق می‌گیرد. در آغاز سال نو شمسی، طول شب و روز با هم برابر است و هرچه به آغاز تابستان نزدیک‌ می‌شویم طول روز بلندتر می‌شود. از آغاز تابستان تا انتهای آن، طول روز کاهش می‌یابد تا مجددا طول شب و روز در آغاز پاییز یکسان شود. به‌همین‌ترتیب هرچه به آغاز زمستان نزدیک می‌شویم، طول شب بلندتر می‌شود و از مدت زمان طلوع تا غروب خورشید کاسته می‌شود.

محل خورشید نسبت به زمین در نقاط اعتدالین و انقلابین

در فرهنگ کهن و دیرینه ما ایرانیان و به‌خاطر اطلاع منجمان ایران باستان از این رویداد نجومی از همان دوران قدیم این شب را جشن گرفته و پاس می داشتند. یلدا، واژه‌ای سریانی به‌معنای تولد است و آیین یلدا ریشه در یکی از رسوم ایران باستان یعنی میتراییسم یا پرستش مهر دارد و جالب این‌جاست که بر مبنای علمی و نجومی بنا شده است. مهرپرستان شب یلدا را شب تولد ایزد مهر، میترا می‌‎‎پنداشتند و به‌همین‌دلیل این شب را جشن می‎گرفتند.

تفارت ساعات روزو شب در نواحی مختلف زمین، در روز انقلاب زمستانی

شب یلدا آخرین شب پاییز و بلندترین شب سال است و مردمان باستان، این شب را بسیار شوم و نامبارک می‌دانستند؛ از این رو تا سپیده‌دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر، خود را سرگرم می‌کردند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی، روحیه آنان را تضعیف نکند.

از یلدا به‌عنوان «شب چله» نیز یاد می‌کنند، چرا که چهل روز پس از آن، دهم بهمن، جشن سده برگزار می‌شود. ایرانیان در این شب با فراهم آوردن خوراکی‌های گوناگون تا بامداد به انتظار دیدار نخستین پرتوهای خورشید بیدار می‌نشستند. روز یکم دی (خرم‌روز یا خور روز یا روز خورشید) نیز از گرامی‌ترین روزهای ایرانیان و یکی از جشن‌های آیین زرتشتی بوده است.

لحظه دقیق انقلاب زمستانی امسال، ساعت 19:28 روز سی ام آذر ماه 1400 به وقت ایران خواهد بود و طول شب یلدای امسال نیز 14 ساعت و 16 دقیقه و 13 ثانیه خواهد بود. 

یلدایی توام با آرامش، سلامتی و تندرستی برایتان آرزومندم: حسنی (کارشناس رصدخانه دانشگاه زنجان)

اینفوگرافیک بلندترین شب سال (شب یلدا)

عکس کاور خبر، تابش آخرین شعاعهای نور خورشید را از زوایای چارتاقی نیاسر  کاشان، در روز انقلاب زمستانی، نشان می دهد.

برای درک بهتر آنچه که در روز انقلاب زمستانی رخ می دهد کلیپ زیر را نیز ببینید:

توجه: برای پخش کلیپ باید به اینترنت متصل باشید.