پایگاه خبری دانشگاه زنجان

پروتکل های روانشناختی مقابله با کرونا *** بسته شماره (1)
راهنمای اولیه مداخلات روانشناختی در بحران کرونا ویروس

پروتکل های روانشناختی مقابله با کرونا

بسته شماره (1)

«من از ویروس کرونا یاد گرفتم اگر دیگران منفی نگر و ناراضی اند، نباید تحت تاثیر قرار بگیرم».

مرکز بهداشت روان و مشاوره دانشگاه زنجان در راستای ایفای رسالت و مسئولیت اجتماعی خود در شرایط اضطرار و بحران، پروتکل های روانشناختی مفید در مواجهه و مقابله موثر با کرونا را در اختیار دانشگاهیان گرامی قرار می دهد. مطالب بسته شماره یک شامل، راهنمای اولیه مداخلات روانشناختی در بحران کرونا ویروس است. ارائه کمک های اوليه روان شناختی و مداخله دربحران های روان حاصل از شیوع بيماری کرونا حائز ویژگی هایی همچون؛ وظیفه مداری، تمرکز بر اینجا و اکنون، ارتباط، گفتگو و توجه، ارائه امید و اطمینان بخشی است. با توجه به همه گیری و شیوع کرونا ویروس، نگرانی و اضطراب ناشی از ترس از ابتلا به بیماری، افزایش تعداد مبتلایان و مرگ های ناشی از ابتلا به کرونا ضرورت مداخلات روانشناختی درکنترل تنش های روانی جامعه حائز اهمیت است.

افراد نیازمند به مداخلات ویژه روانشناختی در شرایط شيوع بيماری کرونا

افراد مبتلا شده بستری شده و اعضاء خانواده این افراد
افراد مشکوك به بیماری که در قرنطینه بسر می برند و اعضای خانواده آنها
افرادی که بهبود یافته اند و دوره نقاهت را طی می کنند.
افرادی که یکی از اعضای خانواده خود را دراثر بیماری از دست داد ه اند.
کارکنان مراکز درمانی و پزشکی که مدت طولانی درگیر رسیدگی به بیماران هستند و اعضای خانواده آنها

اهداف اصلی کمک های اوليه روانشناختی در بحران

برقراری یك تماس و ارتباط انسانی، بدون ایجاد مزاحمت و کاملاً مشفقانه
ارتقاء امنیت و فراهم ساختن آرامش روانی و هیجانی
ایجاد آرامش و جهت دهی هیجانی بازماندگان و آسیب دیدگان پریشان و درمانده
کمك به آسیب دیدگان و بازماندگان برای بیان نیازهای فوری و نگرانی هایشان و جمع آوری اطلاعات تکمیلی
ارائه اطلاعات و کمك های کاربردی برای برآورده کردن نیازها و نگرانی های آسیب دیدگان
مرتبط کردن هرچه سریع تر افراد بازمانده با شبکه های حمایت اجتماعی شامل اعضاء خانواده، دوستان، همسایه ها، و منابع خدماتی - حمایتی اجتماعی موجود
کمك به کنار آمدن انطباقی، تایید نتایج و نقاط قوت کنارآمدن و تشویق بیماران و بازماندگان به پذیرفتن نقش فعال در بهبودیشان
فراهم ساختن اطلاعات موردنیاز افراد وآسیب دیدگان که کمك می کند به شکل مؤثر با عوارض روان شناختی بیماری کنار بیایند
مرتبط ساختن آسیب دیدگان و بازماندگان با دیگر افراد و سازمان های ارائه دهنده خدمات سلامت روانی(درصورت نیاز).

واکنش های روانشناختی افراد به بحران در شرایط شيوع بيماری کرونا

واکنش های کلی افراد نسبت به بحران مشابه است. وجود این تشابهات فرایندی را در مواجهه با بحران نشان می دهد که می تواند مراحل درمانی را در هر مرحله نشان دهد .هر چند نوع بحران در واکنش های افراد تفاوت ایجاد می کند ولی عموماً این فرایند ها در هر بحرانی قابل مشاهده است. اولین واکنش به بحران ناباوری است. در این مرحله فشار عصبی ناشی از درگیر شدن در بحران می تواند برای فردی که آمادگی کنترل وقایع و واکنش های هیجانی خود را ندارد فاجعه آمیز باشد. در این مرحله افراد بحران زده از مکانیسم انکار به عنوان واکنش دفاعی استفاده می کنند. دومین مرحله در واکنش به بحران قبول بحران و پذیرفتن شرایط بحرانی است. در این مرحله افراد ممکن است به این نتیجه برسند که دیگر همه چیز تمام شده است. آن ها واپس روی پیدا می کنند و خود را درمانده و عاجز می پندارند. از محیط بیرونی قطع ارتباط کرده و با کسی حرف نمی زنند. چنانچه در مرحله اول کمک های حمایتی و خود شفابخشی به جریان نیفتد فرد با واقعیت فاصله گرفته و احتمالاً به هذیان های دفاعی پناه می برد و چنانچه در مرحله دوم کمک های حرفه ای و یاورانه فراهم نشود افراد ممکن است به افسردگی های عمیق سوق پیداکنند. سومین مرحله واکنش به بحران که به دنبال حمایت، واکنش های خود شفادهی درونی و بیرونی فرد ایجاد می شود، واکنش وحشت زدگی است. این مرحله مواجهه جدی با بحران است. فرد می پذیرد که چه اتفاقی برایش افتاده است. فقدان ها را ارزیابی می کند و از شدت آن عذاب می کشد.افراد در این مرحله با هراس به این طرف و آن طرف می روند واحساس می کنند که باید فوراً اقداماتی را صورت دهند . مشکل اصلی در این مرحله زمانی پیش می آید که فرد تغذیه فکری نشود . او نیاز جدی برای تصمیم و عمل دارد .بنابراین ممکن است با اولین فکری که به ذهن اش خطور نماید عمل کند و این ممکن است به تصمیم ناقص و یا غلط منجر شود. در این مرحله چنانچه خدمات عملی و تخصصی یاورانه به سراغ فرد نیاید، فرد ممکن است به اقداماتی غیرمنطقی دست زند و رفتارهای بدون فکر انجام دهد. بدون این که بداند چه کار می کند، به کجا می رود و چه می خواهد داشته باشند .مشکل مهم تعارض و جنگ روی ارزش ها است که ممکن است در این مرحله پیش آید. در این مرحله ضروری تر از همه چیز بقای شخص است. هم چنین باید توجه داشت هرگونه اطلاعاتی که در این مرحله به فرد ارائه می شود. ممکن است رنگ هیجانی به خود بگیرد. این مرحله بحرانی ترین مرحله بحران است و خطر خودکشی بشدت جدی است. در این مرحله ارائه کمک های عملی ضروری است. چهارمین مرحله از واکنش به بحران در شرایط کمك و حمایت ایجاد می شود و آن تغییر و انتقال از مقصر دانستن خویش به مقصر دانستن شرایط و دیگران و سپس انتقال به تلاش برای بازسازی و رشد است. در این مرحله بحران تبدیل به فرصت می شود. بحران زدایی و تسکین دادن اشخاص در شرایطی که اتفاقات و حوادث خارج از کنترل باشد کار ساده ای نیست زیرا: اولاً نوع و شدت پاسخ های افراد در مقابل بحران علی رغم مشابهت هایی که با هم دارند متفاوت است. نوع پاسخ های فرد در مقابل حوادث به دو نوع ارزیابی بستگی دارد. در ارزیابی اولیه، فرد میزان خطرساز بودن حادثه را بررسی می کند و در ارزیابی ثانویه میزان قابلیت و توانایی خودش را در مقابله و یا مواجهه با آن مورد سنجش قرار می دهد. بر این اساس میزان، نوع و شدت واکنش ها و پاسخ های فرد در دو محور هیجان مدار ومسئله مدار شکل می گیرد. شیوه های مداخله ای برای هرکدام از آن ها متفاوت است. ثانياً :در شرایط بحران پای اهمیت و معنی وجود انسان در میان است. فرد بحران زده اهداف خود را برباد رفته می بیند .احساس شکست، یأس و ناامیدی، خطرات وجودی را بر بازماندگان بحران محتمل می کند. بنابر این کمك به فرد بحران زده در حقیقت احیای وجودی است. با وجود تفاوت های بسیاری که در انواع بحران ها وجود دارد برخی از فنون روان درمانی در مورد انواع بحران ها صدق می کند از جمله حمایت عاطفی، تماس نزدیك، اطمینان دادن، گوش دادن، توجه به احساسات، درك و همدلی، تغییر محیط، بردن خانواده به محل امن و آرام.

فرآیند مداخله و کمك روان شناختی به افراد آسیب دیده از بحران

مرحله اول: سنجش و برآورد شدت بحران، شرایط کمك، امکانات موجود برای تغییر، انواع کمك های ممکن و بالاخره ارزیابی احتمال خطرات ممکن از قبیل خودکشی، علائم سایکوتیك، فرار و واپس روی .

مرحله دوم :در این مرحله با توجه به شرایط درمانی و امکانات موجود باید درباره کمك های لازم تصمیم گیری شود و اقدامات و احتمالات به طور دقیق طراحی شود. همچنین منابع موجود مانند دوستان، حمایت های اجتماعی و نیز توانمندی خود مراجع را باید در نظر گرفت.

مرحله سوم: این مرحله مبادرت به عمل است. عمده اهداف این مرحله رهاسازی هیجانی، حمایت، تسکین، فعال سازی مکانیسم های سازگاری و شروع جهت گیری جدیددر زندگی است. افراد بحران زده با مبادرت به عمل، قدم در راه رفع حالت بحران وحصول مجدد تعادل برمی دارند؛ مشاور باید مهارت های سازگاری مراجع را برانگیزد و اهداف زندگی مراجعین را بازبینی و شیوه های نیل به اهداف جدید را تدبیر کند. در این مرحله عمل اصلی رجعت دادن مراجع به وضع قبل از بحران است نه تغییرشخصیت یا رشد و شکوفایی بیشتر. رشد، استقلال، اعتماد به نفس در صورتی مطرح است که رابطه یاورانه تداوم داشته باشد. با وجود فنون متعدد و گوناگونی که برای مشاوره و روان درمانی آسیب دیدگان بحران وجود دارد، به چند مورد از این فنون اشاره می شود.

تسکین: تسکین دادن اولین گام در درمان افراد دچار بحران است. بکارگیری صحیح این فنون موجب کاهش فوق العاده در میزان تنش، اضطراب و هراس بازماندگان می شود. برای فنون تسکین روش های زیادی مطرح شده است. در مرحله اول، روش های مشاوره و روان درمانی متمرکز بر شیوه های تسکین است. انبساط عضلانی و تنفس عمیق از جمله فنون تسکین است. این روش ها موجب آرمیدگی و کاهش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیك و افزایش فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیك و به دنبال آن کاهش علائم نفس نفس زدن، ضربان قلب، فشارخون، فعالیت غدد تعریق، تغییر الگوی امواج مغزی وکاهش علائم هراس می شود. تکرار ذکر، تنفس عمیق، تنفس و تنفس مجدد و درازکشیدن نیز از روش های رایج در بکارگیری فنون تسکین است. در بکارگیری فنون تسکین باید دقت شود و از آن براساس سن، جنس وارزش های فرهنگی افراد استفاده شود .

ایجاد رابطه حمایتی: حمایت وضعیتی است که در آن فرد بحران زده، احساس امنیت و آسایش روانی می کند. شامل تکنیك های زیر: ایجاد اميد: این اصطلاح به خاطر نقشی که در ایجاد تعادل، مهار استرس)فشار روانی) و جلوگیری ازبحران های بعدی دارد از اهمیت خاص برخوردار است. امید یکی از روش های مقابله و یکی از وسایل جلوگیری از بحران و طرق حصول سلامت روانی است. امید توأم با انتظاراتی است که آن را از آرزو متمایز می سازد. از جمله اثرات حمایتی امید، احساس آرامش آنی و خلاصی از رنج است. امید نیروهای ذخیره را برای رویارویی با سرچشمه های فعلی و آنی فشار )استرس (فعال می کند. از جمله محدودیت های امید که درمانگر باید بداند و توجه داشته باشد این است که انسان آماده است تا امید را وسیله فرار از مسئولیت ها یا واقعیات نامطلوب قرار دهد، یا امید به آسانی تبدیل به آرزوهای تصنعی و غیرواقعی می شود. عواقب رها کردن آرزوها، به وخامت از دست دادن امید نیست. رها کردن آرزو ممکن است نامطلوب باشد، اما با ازدست رفتن امید، فرد در معرض تردید، یأس، ناامنی، درماندگی و عجز قرار می گیرد.

اطمينان دادن: اطمینان یك روش کلامی است که مراجع را از عواقب اعمال و احساسات خود مطمئن می سازد. این عمل باعث کاهش فشار روحی و قوت قلب می شود و انتظارات آینده را بهبود می بخشد. لذا می توان آن را نوعی تقویت تلقی کرد. عبارات اطمینان بخش عموماً ازاین قبیل هستند؛ «تو توانایی آن را داری»،«تو می توانی منطقی باشی»،«تو می توانی مشکلاتت را حل کنی»،«تو می توانی براحساسات خود غلبه کنی»،«تو می توانی وضع روحی بهتری داشته باشی». هدف از اطمینان دادن بالا بردن روحیه مراجع، فعال ساختن نیروهای او، کاهش اضطراب تا حد کارآیی مطلوب یا تقویت رفتار دلخواه است. اطمینان بخشی از دو راه حاصل می شود. اول از طریق رفع سوء تفاهم ها و تردیدهایی که ممکن است مراجع داشته باشد و دوم از طریق خاطر نشان ساختن توانایی ها و پتانسیل های بالقوه مراجع. اطمینان بخشی نوعی امیدوار ساختن مراجع است. یکی از مهارت های اطمینان دادن، تأیید اظهارات مراجع است، از این قبیل: «این فکر بسیارخوبی است» این کار، اظهارات مراجع را تقویت می کند، فکر او را تثبیت می کند و احتمال تغییر فکر یا رفتار مورد نظر را کاهش می دهد. دومین مهارت در اطمینان دادن پیش بینی پیامدها است. نمونه آن اینگونه است » درگذشت همسر دشوار و مستلزم سازگاری مجدد و تازه است، این دشواری ممکن است مدتی ادامه پیدا کند اما تو می توانی از عهده آن برآیی». روش دیگر در این فنون، مطمئن ساختن مُراجع از واقعیت ممکن است. اظهار این که مشکلات او قابل حل است و یا بسیاری از مردم مشابه این مشکل را داشته اند، یا این که آثار ناراحتی فعلی پس از مدت زمان محدودی محو خواهد شد، باعث می شود که مُراجع بتواند فشارهای جاری را تحمل کند. در استفاده از اطمینان دادن باید به محدودیت های آن توجه داشت، این محدودیت ها عبارتند از: چون استفاده از این مهارت آسان است، باید از وسوسه زیاده روی در آن پرهیز کرد. اگر مراجع احساس کند که ماهیت واقعی موضوع کتمان یا کوچك شده است باعث خصومت او می شود. گاه اطمینان دادن همدردی غیرصمیمانه تلقی می شود و کل رابطه یاورانه را به خطرمی اندازد. اطمینان دادن گاهی باعث اتکاء مراجع به مشاور می شود. اگر اطمینان دادن نوعی موافقت تلقی شود، مراجع را در دام افکار و اعمال حاضرخود اسیر می کند.

به طور خلاصه، در استفاده از فنون حمایتی باید به این نکته توجه شود که اطمینان دادن عموماً به کیفیت رابطه بین مشاور و افراد بحران زده وابسته است نه به شکل کلامی ابراز آن. هم چنین سعی شود از این مهارت بیشتر برای کاهش ناراحتی و رنج و برای تقویت رفتارهای مثبت مراجع استفاده شود.

فنون راهنمایی و جهت دهی: درمان حمایتی گاهی متضمن هدایت مراجع در شرایط گوناگون و اکثراً از طریق توصیه های مستقیم است. در اینجا هدایت مراجع در مسائل عملی زندگی نظیر مکان سکونت، چگونگی درمان، مسائل دخل و خرج، بهداشت شخصی، خواب و تغذیه و از این قبیل است. ممکن است در مورد مسائل دیگری چون کار و چگونگی کنار آمدن با شرایط ویژه ای که پیش می آید نیز توصیه هایی لازم باشد. شرایط ویژه از قبیل: تغییر شغل، چگونگی برخورد با مسئولین بالاتر به هنگام درخواست تقاضای معقول تر، تغییر روابط، تغییر دوستی ها، تغییر نحوه گذران اوقات فراغت و نحوه پیوستن به گروه های اجتماعی که فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارند، مشغول شدن با سرگرمی های خاص و یاتوصیه به ایشان درباره نحوه شناخت و کنترل فشارهای روزمره زندگی، مهارت های تصمیم گیری و نحوه کمك طلبیدن از جمله موارد هدایت و جهت دهی است. توصیه ها باید با ترغیب و انگیزه سازی همراه باشد تا مراجع بتواند با تعهد و جدیت انجام آن را پیگیری نماید. باید توجه شود که هدایت مراجعین باید منطبق با شرایط زندگی و توانمندی ها و امکانات مراجع باشد نه فقط گویای خواست های مراجع یا درمانگر.

یافتن راه حل و اقدام عملی: یکی از مشخصه های اشخاص دچار بحران، محدود شدن ادراك است. بدین معنا که برای رفع بحران راه حل های چندانی به نظرشان نمی رسد. مثلاً شخصی می گوید» چاره ای جز خودکشی ندارم«. در این قبیل مواقع باید مراجع را با پیشنهاد راه های ممکن و محتمل یا تشویق به تدبیر راه حل کمك کرد. هدف، تسهیل دستیابی به یك دید واقع بینانه از بحران، حمایت عاطفی برای دست یافتن به تعادل و آرامش است. بنابر نظریه تعادل، اشخاص نیازمند تعادل عاطفی بین مشکلات و راه حل های خود هستند. وقتی مهارت های مقابله ای آنان نارسا باشد یا اقدامات عملی جواب گو نباشد، تنش و عذاب درونی آن ها را دربرمی گیرد. تنش و عذابی که در صورت حاد بودن، بحران روانی دیگری را بوجود می آورد. وظیفه یاور آن است که به مراجع برای پرهیز از راه حل های عقیم در هنگام بحران کمك کند. تا اینکه او بتواند مکانیسم های مقابله ای خود را بازیابد. بينش: هدف این روش ترغیب و افزایش بینش و بصیرت مراجع است. در مداخله در بحران هدف درمان نیل به عمیق ترین سطح شخصیت و کاوش در ناخودآگاه، تحلیل انتقال و مقاومت های عمیق مراجع نیست، بلکه کمك به سطحی ترین شرایط و وضعیت روزمره زندگی مراجع است. بنابراین در این روش سعی می شود بینش مراجع نسبت به واقعیات موجود افزایش یابد. واقعیات موجود برای فرد بحران زده که از این استراتژی استفاده می شود عبارتست از نوع نیازهای حمایتی، منابع حمایتی موجود، نحوه ارتباط با منابع حمایتی، شیوه تنظیم برنامه روزانه، شیوه مواجهه با واقعیت های روزمره، تنظیم مجددارتباطات دوستانه و برنامه های کار، فعالیت، تفریح و اوقات فراغت. فنون نفوذی: بکارگیری فنون نفوذی هم اثربخشی بالایی دارد و هم ریسك پذیر است. فنون نفوذی به فنونی تأثیرگذار اطلاق می شود که با استفاده از تکنیك های تصریح، تلقین، بازخورد، مواجهه، تعبیر و تفسیر و طرح ریزی سعی می شود مراجعین به سمت رفتارها و تغییرات مورد نظر حرکت کنند و در واقع انگیزش های درونی بیمار به غلیان درآید. این شرایط می تواند در مراحل بعدی توسط خود مراجع انجام گیرد و مراجع با انگیزش های درونی و بدون حضور این فنون به تداوم رفتار و تغییر بپردازد. بکارگیری فنون نفوذی باید در زمان وجود مقاومت های سخت بیمار و یا ناتوانی های او برای حرکت به سوی تغییر بکار گرفته شود. توصیه می شود این فنون به عنوان یك شیوه اولیه مورد استفاده قرار نگیرد. فنون ارجاع: با این که ارجاع کار ساده ای به نظرمی رسد اما رعایت نکات زیر بر تأثیر آن می افزاید. در مُراجع برای ارجاع آمادگی ایجاد کنید، این آمادگی از طریق ابراز تمایل او برای مراجعه به متخصص دیگر و یا نگرانی او نسبت به ارائه خدمات یاورانة جاری آشکار می شود آشنایی با مراکز و منابع خدماتی گوناگون جامعه، در ابراز محدودیت های کار خود و مشاهدات خود از وضع مراجع که باعث پیشنهاد ارجاع شده است، صادق و صریح باشید. دقت کنید که پیشنهاد شما باعث این نشود که مراجع احساس کند وضع او بسیار وخیم است و از شما مطلقاً کاری ساخته نیست بهتر است که احتمال ارجاع قبلاً با درمانگر یا مؤسسه مورد ارجاع مطرح شده و هماهنگی لازم صورت گیرد. تحليل توانمندی: این روش را می توان هم در مواقع عادی و هم در مواقع بحران بکار برد. شیوه بکارگیری این روش عبارت از تمرکز دادن مراجع به نقاط قوت خود است. درمانگر با کمك مراجع توانمندی های فهرست شده مراجع را با صدای بلند قطار می کند. این کار موجب توجه بیشتر مراجع به بخش های فراموش شده خودش می شود. این نکته قابل توجه است که معمولاً انسان در مواقع فشار ضعف ها و خصوصیات منفی خود را بزرگ می کند و در عوض توانمندی های خود رافراموش می کند. خود درگیری و انتقاد از خود مشخصه افراد دچار بحران است. لذا تکیه بر نقاط قوت فرد حتی اگر معدود هم باشد برای بخود آوردن مراجع و توجه دادن او به جهات مثبت وجود خویش کافی است. معنا درمانی: این روش درمانی مبتنی بر این اصل است که» کسی که چرایی در زندگی اش دارد با هر چگونگی خواهد ساخت«. بحران ممکن است سبب شود که بازماندگان اتکائشان را به زندگی از دست بدهند و همة هدف های زندگی را از کف رفته بپندارند. معنادرمانی کمك می کند تا بازماندگان بر شرایط موجود چیره شوند و از آن پا فراتر گذارند. انسان به طور بالقوه این توانمندی را دارد. می توان این نیروی انسانی را دریافت و بازماندگان را برانگیخت تا مسئوولیت زندگی اش را بهتر از پیش در دست گیرد و هر نوع سختی را تحمل کند و برای فراتر از بقا تلاش کند. درمان بازماندگان باید بر این اصل استوار باشد که نیروی نهانی آن ها را با نشان دادن هدف های آتی و غایی برانگیزاند و چون اینگونه شد دیگر رنجی در میان نخواهد بود. بنابراین هر تلاشی برای آسیب دیدگان باید مبتنی بر برانگیختن نیروی درونی آنها در جهت هدفی برای آینده باشد .چیزی که واقعاً برای آسیب دیدگان لازم است این است تغییری اساسی در طرز فکرآنها ایجاد شود. بنابراین درمانگر باید اول خود این طرز فکر را بیاموزد و چنین فکر کند.