چکيده

مقدمه یکی از اصول مهم و تاثیرگذار در حفظ و بهسازی منابع انسانی در هر سازمان، مدیریت، کنترل و پیشگیری از فشارهای روانی، استرس شغلی و تحلیل رفتگی شغلی است (1). استرس کارکنان در محیط کار را استرس شغلی می نامند. استرس های طولانی مدت به آسیب های جسمانی از قبیل فشار خون، سر درد، بیماریهای تنفسی، قلبی عروقی و همچنین آسیب های روانی از قبیل احساس افسردگی، خستگی ذهنی، و نارضایتی می انجامد.  استرس شغلی ممکن است ناشی از عوامل متعددی باشد، از قبیل شرایط بد کاری، بار کاری بیش از حد، ساعات طولانی کار، ابهام در نقش، عدم احساس امنیت، مخاطرات شغلی و حرفه ای، ارتباطات ضعیف با مسئولان یا کارکنان سازمان، و خطرات کاری (5). همچنین فرسودگي شغلي عبارت است از حالتي از خستگي جسمي، هيجاني و ذهني كه به دليل فشار مداوم و مكرر ناشي از برخورد فشرده و دراز مدت با عوامل انساني يا فيزيكي بوجود مي آيد. نشانه ها و علائم فرسودگي شغلي، معمولاً به صورت احساس درماندگي، نا اميدي، سرخوردگي، و پيدا كردن ديدگاه منفي نسبت به خود و ديگران بروز داده مي شوند. فرسودگي شغلي بر اثر استرس شديد، مداوم و كنترل نشده و زماني كه تقاضاي محيط كار بيش از توانايي هاي شخصي براي سازگاري يا موفقيت باشد بوجود مي آيد. هر گاه با استرس مقابلة مؤثر نشود، فرسودگي شغلي بوجود مي آيد (3). تحقیقات بی شماری درباره شیوه های کاهش فشار روانی به کمک ورزش صورت گرفته که اکثر آن ها نشان می دهند ورزش و فعالیت های بدنی می تواند موجب کاهش فشارهای روانی شود. در پژوهش حاضر، پژوهشگر بدنبال پاسخ به این سئوال است که آیا تمرین یوگا تاثیری بر استرس شغلی و فرسودگی شغلی کارکنان زن دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر دارد یا خیر؟ مواد و وروش ها به منظور دست یابی به هدف پژوهش، تعداد 28 نفر از کارکنان زن دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر به صورت هدفمند در دسترس انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه تمرین یوگا (15 نفر) و کنترل (13 نفر) قرار گرفتند. گروه تمرین یوگا در 8 هفته برنامه تمرینی یوگا برای 3 روز در هفته (24 جلسه) شرکت کردند، اما گروه کنترل در این 8 هفته از هیچ برنامه تمرینی پیروی نکردند و تنها به فعالیت های طبیعی روزانه خود پرداختند. قبل و بعد از این 8 هفته، استرس شغلی و فرسودگی شغلی به ترتیب با استفاده از پرسشنامه های استرس شغلی اویانگ و فرسودگي شغلي مسلش اندازه گیری شد. از روش آماری تحلیل واریانس عاملی با اندازه گیری مکرر جهت مقایسه تغییرات متغیرها استفاده شد. یافته ها همانطور که جدول 1 نشان می دهد، تمرین یوگا باعث کاهش استرس شغلی، خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و فرسودگی شغلی کارکنان زن دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر شد (P<0.05) اما تاثیری بر کاهش احساس موفقیت فردی این زنان نداشت (P>0.05).   جدول 1. نتایج آزمون تحلیل واریانس عاملی با اندازه گیری مکرر جهت مقایسه متغیرهای پژوهش در دو گروه کنترل و تمرین متغییرها عامل جمع مربعات درجه آزادی میانگین مربعات F P اندازه اثر توان آزمون استرس شغلی زمان 71/91 1 71/19 92/3 058/0 131/0 47/0 گروه 51/51 1 51/51 77/0 38/0 029/0 13/0 زمان*گروه 50/76 1 50/76 21/15 001/0 * 36/0 96/0 فرسودی شغلی زمان 19/73 1 19/73 06/12 002/0 * 31/0 91/0 گروه 44/177 1 44/177 71/1 20/0 06/0 24/0 زمان*گروه 76/117 1 76/117 41/19 000/0 * 42/0 98/0 خستگی عاطفی زمان 23/51 1 23/51 95/23 000/0 * 47/0 99/0 گروه 19/100 1 19/100 81/2 10/0 098/0 36/0 زمان*گروه 30/64 1 30/64 06/30 000/0 * 53/0 1 مسخ شخصیت زمان 73/3 1 73/3 14/9 006/0 * 26/0 82/0 گروه 83/2 1 83/2 71/0 40/0 027/0 12/0 زمان*گروه 80/7 1 80/7 11/19 000/0 * 42/0 98/0 موفقیت فردی زمان 34/1 1 34/1 85/0 36/0 032/0 14/0 گروه 57/1 1 57/1 039/0 84/0 001/0 054/0 زمان*گروه 34/0 1 34/0 21/0 64/0 008/0 073/0 * معنادار در سطح P≤0.05 بحث و نتیجه گیری یافته های پژوهش نشان داد یک دوره تمرین یوگا باعث کاهش استرس شغلی در کارمندان زن دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر شد. این در حالی است که گروه کنترل چنین کاهشی را نشان نداد. اين نتيجه با نتايج تحقيق یوشیارا و همکاران (2014) ، هاگینز(2013)، هانگ و همکاران (2013) همسو می باشد. به هر حال احتمال دارد تمرينات ورزشي موجب انتقال توجه از محرك هاي خارجي ناخوشايند مانند فشارهاي رواني ناشي از کار به محرك هاي خوشايند فعاليت بدني، تفريح، سرگرمي و غیره شده باشد. از طرفي اعتماد به نفس بالا و باور مثبت از خود نقش مهمي در غلبه بر استرس هاي شديد دارد. ورزش و فعاليت فيزيكي به طرق مختلف سبب افزايش اعتماد به نفس و تلقي مثبت از خود و به تبع آن افزايش توانايي فرد در غلبه بر عوامل استرس زا مي گردد. همچنین نتایج نشان داد، یک دوره تمرین یوگا باعث کاهش فرسودگی در کارمندان زن دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر شد. این در حالی است که گروه کنترل چنین کاهشی را نشان نداد. کریمیان و همکاران در پژوهش خود کاهش فرسودگی شغلی را بعد از یک دوره تمرین جسمانی در پرستاران بیمارستان الزهرا اصفهان گزارش کردند (کریمیان و همکاران، 1391) که نتیجه آن با تحقیق حاضر همسو بوده . مارکوس گربر و همکاران (2013)، تاثیر ورزش ایروبیک را بر مردان مبتلا به فرسودگی شغلی بررسی کردند که نتایج یافته های آنان نشان داد ورزش باعث کاهش استرس شده و همچنین علائم مربوط به افسردگی و فرسودگی را به طور قابل توجهی کاهش می دهدکه با پژوهش حاضر همسو بوده است. در تحقيق سلطانیان و امین بیدختی (1388) ميزان فرسودگي شغلي شامل خستگي عاطفي، مسخ شخصيت و كاهش موفقيت فردي كارمندان ورزشكار و غير ورزشكار مورد مقايسه قرار گرفت،  که نتايج نشان داد ميزان خستگي عاطفي و مسخ شخصيت (دو بعد از ابعاد سه گانه فرسودگی) ورزشكاران مرد كمتر از غير ورزشكاران مرد است. در قسمت زنان فقط ميزان خستگي عاطفي ورزشكاران كمتر از غير ورزشكاران بود تمرینات یوگا علاوه بر اینکه با کاهش استرس و فرسودگی شغلی منجر به حفظ و بهبود سلامتی زنان کارمند می شود، با ایجاد احساس شادابی و لذت از کار در این زنان منجر به بهبود کارایی آنان در زمینه کاری مربوط به خودشان شده که احتمالا در نهایت به افزایش کارایی دانشگاه منجر خواهد شد. با توجه به این نتایج به سازمان های مختلف پیشنهاد می شود دوره های منظم و مداوم تمرینات یوگا را برای ارتقای سلامت جسمی و روحی کارکنان و همچنین بهره وری فردی و سازمانی مورد نظر قرار دهند.واژگان کلیدی استرس شغلی، فرسودگی شغلی، یوگا، زنان کارمند، خستگی عاطفی