چکيده

کانون های مدنی و نحوه توزیع مکانی و زمانی آن ها از جمله مباحث عمده علوم اجتماعی ومردم شناسی است که توجه بسیاری از پژوهندگان را به خود جلب نموده و در این بین تاثیر عوامل محیطی به ویژه توپوگرافی و آرایش سطوح ارضی و چگونگی تکوین این سطوح وفرآیندهای شکل زا، مدلی است که اخیرا مورد توجه دانشمندان علوم جغرافیا (ژئومورفولوژیست ها) قرار گرفته است (باباجمالی، 1388). باستان شناسان به این واقعیت اذعان دارند که بازشناسی بسیاری از ابعاد زیستی و معیشتی انسان اولیه، به واسطه ی وابستگی آن ها به عوامل محیط طبیعی، بدون شناخت عناصر محیطی امکان پذیر نیست از همین رو رشته جدیدی تحت عنوان زمین باستانشناسی بوجود آمده است (رامشت، 1385). معمولا بعضی از واحدهای توپوگرافی به خاطر انگیزه های خاصی برای احداث شهرها انتخاب می شوند. مثلاً برخی از اشکال ژئومورفولوژیک به خاطر دارا بودن نقش امنیتی، دفاعی و نظامی ویژه ای مورد توجه و گزینش قرار می گیرند، به عنوان مثال چاله ها و فرورفتگی های بسته و محصور (نمونه شیراز، انکارا و...) دره های باریک با جداره های پرشیب (نمونه ماکو، کلات نادری ...) تپه ها و برجستگی های نسبتاً مرتفع و یا نقاط کوهستانی و سعب العبور (شهر الموت) که دشمن نمی توانسته به راحتی در آن نفوذ کند، با این هدف انتخاب شده اند (زمردیان، 1378: 23). ولی آنچه در این مقوله بیشتر به آن پرداخته شده است نیازمندی شهر به منابع آب و اثر گذاری ارتفاعات در تأمین منابع آب و خاک مورد نیاز شهرهاست. در انگلستان در طرح هاي سازه منچستر بزرگ، سطوح زغال سنگي در زمين هاي پست حوضه، مناطق زغال سنگي سرزمين هاي مرتفع، شيب و توپوگرافي، احتمال وقوع سيل و فرونشيني ناشي از معدن كاری، همگي موانعي در برابر توسعه شهري در نظر گرفته شده اند (مقیمی، 1385: 57). در ايران نيز دفتر مطالعات وزارت مسكن و شهرسازي، بنياد مسكن انقلاب اسلامي دو جلد كتاب در اين مورد تأليف كرده است. سازمان زمين شناسي كشور، وزارت كشور و برخي نهادهاي مرتبط با مسائل شهري به بررسي هاي موردي و بنيادي دراين خصوص پرداخته اند. از جمله مي توان به مجموعه مباحث شهرسازي و به ويژه جلد چهارم آن اشاره نمود. در اين كتاب رهنمائی (1369) به نقش انكار ناپذير عوامل طبيعي در توسعه شهرها پرداخته است. مخدوم (1372) نيز در اثر تأليفي خود تحت عنوان شالوده آمايش سرزمين به بررسي نقش ژئومورفولوژي و ميزان تأثير اين عوامل در طرح هاي آمايش سرزمين پرداخته است. رجائي (1373) دركتاب كاربرد ژئومورفولوژي در آمايش سرزمين و مديريت محيط به تأثير عوامل ژئومورفولوژيكي در برنامه ريزي هاي شهري و عمراني پرداخته است.